Dobrostan - z czym to się je?

Pierwszy dzień warsztatów dla edukatorów prozwierzęcych już za nami! Mega pozytywna atmosfera, świetni uczestnicy, baaardzo intensywna praca! :)

Ponieważ skrypt na temat dobrostanu został już rozdany, mogę go przekazać szerszej publiczności. Marzy mi się, że kiedyś dobrostan zwierząt będzie pojęciem powszechnie rozumianym. Póki co dociekliwym polecam cały artykuł, a w wersji "leniwej" końcówkę, czyli "dobrostan w pigułce".

Podstawowe informacje na temat dobrostanu zwierząt.

Dobrostan to pojęcie z pogranicza kilku dziedzin: etologii, biologii, psychologii, ekonomii i socjologii. Nie jest ono jednoznacznie definiowane, dlatego chciałabym się przyjrzeć kilku kluczowym zagadnieniom, które mogą nas zbliżyć do zrozumienia w jaki sposób i po co powinniśmy określić standardy utrzymania zwierząt i postępowania z nimi.

Historycznie pierwsza spójna definicja dobrostanu została zawarta w raporcie powołanej do tego celu komisji Brambella w 1965 roku, jako „szerokie pojęcie, obejmujące zarówno fizyczne, jak i psychiczne dobre samopoczucie zwierzęcia”. Ponieważ na niej bazują liczne regulacje prawne związane z zasadami utrzymania zwierząt gospodarskich, warto zapoznać się z zawartymi w niej „Pięcioma Wolnościami”:

1. Wolność od głodu, pragnienia lub nieodpowiedniego pożywienia

2. Wolność od termicznego i fizycznego dyskomfortu

3. Wolność od urazów i chorób

4. Wolność od strachu i przewlekłego stresu

5. Wolność do manifestowania normalnego, typowego dla gatunku repertuaru zachowań.

Jak widać, definicja dobrostanu obejmuje wiele aspektów funkcjonowania zwierzęcia, jednak opisuje je w bardzo pojemnych kategoriach. Jest to jedynie baza do bardziej szczegółowych zaleceń. Inne, późniejsze definicje nawiązują do powyższych podpunktów, doprecyzowując je lub nieznacznie korygując. Przytoczę więc tylko te ich fragmenty, które wnoszą coś nowego. Trzeba pamiętać, że badania nad umysłowością i biologią zwierząt są ciągle w toku, a każde nowe doniesienie pozwala na lepsze zrozumienie funkcjonowania organizmów innych, niż ludzki.

Dobrostan był często przez naukowców nazywany „stanem fizycznej i psychologicznej harmonii zwierzęcia – zarówno wewnętrznej, jak i z otaczającym je środowiskiem”. Harmonia, czy inaczej równowaga oznacza tu utrzymanie organizmu w stanie optymalnym (najkorzystniejszym w danych warunkach) do funkcjonowania i rozwoju. Można też powiedzieć, pojęcie dobrostanu odnosi się do sytuacji, w której zwierzę ma możliwość radzenia sobie poznawczo (umysłowo), emocjonalnie i na poziomie zachowań ze środowiskiem fizycznym i społecznym, w którym się znajduje. Dodatkowo musimy mieć na uwadze odczucia zwierzęcia, których wprawdzie nie znamy bezpośrednio, jednak możemy o nich wnioskować na podstawie określonych zachowań, czy stanów fizjologicznych. Najprościej byłoby stwierdzić, że utrzymanie zwierzęcia w warunkach dobrostanu oznacza minimalizację cierpienia (które najłatwiej zmierzyć przez poziom stresu) przy jednoczesnej maksymalizacji przyjemności. Trzeba jednak pamiętać, że stres, który nie jest nadmierny, ani chroniczny, jest całkowicie normalny dla wszystkich organizmów żywych. Równie ważne jest to, że warunki cieplarniane rzadko są tożsame z komfortowymi. Podstawową zasadą jest umożliwienie zwierzęciu radzenia sobie z tym, co go spotyka. Możemy to zapewnić jedynie dbając zarówno o warunki fizyczne (np. odpowiednie dla gatunku schronienie), jak o odpowiednią opiekę, czy też socjalizację oraz naukę, które dostarczają zwierzęciu kompetencji emocjonalnych, społecznych i poznawczych. Dlatego też w praktyce określenie poziomu dobrostanu wymaga bardzo dobrej znajomości danego gatunku i konkretnego zwierzęcia. Dla przykładu królik poradzi sobie z poczuciem zagrożenia, kiedy będzie mógł schronić się do kryjówki, zaś koń będzie dobrze radził sobie z zaspokajaniem głodu, jeśli będzie miał możliwość pobierania pokarmu niemal przez całą dobę. Tabela 1 pokazuje bardziej szczegółowo to, co wynika z zaleceń komisji Brambella. Każdorazowo w interpretacji wymienionych czynników musimy brać pod uwagę specyfikę gatunku oraz stan fizyczny i psychiczny danego zwierzęcia.

Tabela 1. Zasady i kryteria dobrostanu.

Zasady

Kryteria dobrostanu

Odpowiednie żywienie

1. brak długotrwałego głodu

2. brak długotrwałego pragnienia

Odpowiednie schronienie

3. komfort odpoczynku

4. komfort termiczny

5. łatwość poruszania się

Dobre zdrowie

6. brak skaleczeń

7. brak chorób

8. niedoznawanie bólu podczas procedur

Właściwe zachowania

9. przejawianie zachowań społecznych

10. przejawianie innych zachowań

11. dobre relacje z ludźmi

12. pozytywny stan emocjonalny

Źródło: Blokhuis H.J., Veissier I., Miele M., Jones B. (2010). The Welfare Quality® project and beyond: Safeguarding farm animal well-being.

Dla edukatorów prozwierzęcych wszystkie wymienione definicje i wskaźniki są przydatne dla utrzymania komfortu własnego zwierzęcia, kiedy bierze ono udział w zajęciach (co należy rozważyć ze szczególną ostrożnością i wprowadzić w życie tylko wtedy, kiedy stres będzie minimalny, przy maksymalizacji korzyści w postaci wzrostu umiejętności uczniów), ale przede wszystkim są podstawą, na której powinno bazować wszelkie upowszechnianie wiedzy o zwierzętach. Zwierzę w warunkach dobrostanu jest zdolne do łatwego odnajdowania się w nowej sytuacji, co jest zarówno dowodem na jego dobre samopoczucie, jak i naszą korzyścią z przebywania ze szczęśliwym podopiecznym.

Umiejętnością, która jest niezbędna do prawidłowej oceny stanu zwierzęcia i poprawy warunków jego życia, jest znajomość mowy ciała oraz werbalnych sygnałów danego gatunku. Dzięki obserwacji zachowań można odczytać spokój, nerwowość, napięcie, rozluźnienie czy też stres. Najbardziej zgłębiona i najłatwiej dostępna jest w tym zakresie wiedza na temat psów i koni, ponieważ często pracują one na rzecz człowieka. Jako, że pies jest jednocześnie najpopularniejszym zwierzęciem domowym obok kota, każdy edukator prozwierzęcy powinien znać przynajmniej podstawowe wymiary określające jego dobrostan. W przypadku psów czynnikiem, który znacząco obniża poziom dobrostanu, jest zubożone środowisko psychiczne i fizyczne, jak również brak kontaktu z ludźmi. Już w tym miejscu warto mieć na uwadze, jak wiele psów w Polsce żyje w izolacji od domowników i jednocześnie nie ma zapewnionej dostatecznej lub wręcz żadnej stymulacji umysłowej i ruchowej. Edukacja nie może jednak polegać na szykanowaniu osób, które – często z niewiedzy – nie zapewniają psom odpowiednich warunków. Konieczne jest szukanie pozytywów, budowanie zaufania odbiorcy i stopniowe wdrażanie wiedzy. Pomocne może być uświadomienie, że zwierzę dobrze traktowane jest zarówno bardziej bezpiecznym, jak bardziej użytecznym towarzyszem – pamiętajmy, że wiele osób jest skłonnych zmienić coś z czysto egoistycznych pobudek. Niezależnie od motywacji właściciela, to poprawa losu zwierzęcia powinna być naszym nadrzędnym celem.

Obok kontaktu z człowiekiem i stymulacji (rozwiązywanie problemu zwieńczone sukcesem jest sednem radzenia sobie, które jest tym łatwiejsze, im większy zwierzę ma wpływ na otoczenie, w którym przebywa), pies potrzebuje kontaktu z przedstawicielami własnego gatunku. Biorąc pod uwagę bezpieczeństwo ludzi w kontaktach ze zwierzętami, powinniśmy zawsze pamiętać o tym, że reakcje agresywne zdarzają się tym częściej, im mniej zadowolony, związany z opiekunem i pewny siebie jest pies. Również inne zachowania patologiczne czy niepożądane są niemal zawsze wynikiem obniżonego dobrostanu. Bardzo często psy, które postronny obserwator uznałby za spokojne, miłe i grzeczne, są w rzeczywistości psami apatycznymi. Zachowania, które jednoznacznie świadczą o obniżonym dobrostanie zwierzęcia to, obok apatii, samookaleczenie i kaleczenie współtowarzyszy, zachowania nie mające sensu w danym kontekście, lęk i ucieczka oraz zachowania stereotypowe (proste, powtarzalne ruchy, wykonywane nałogowo). Te ostatnie wynikają z niemożności zaspokojenia potrzeb w adekwatny sposób. Najczęstsze formy zachowań patologicznych, z którymi możemy się spotkać to bieganie w tę i z powrotem wzdłuż ogrodzenia, krążenie w koło, łapanie własnego ogona, nadmierne żucie przedmiotów i zjadanie odchodów oraz zachowania niszczycielskie. Wymienione zachowania patologiczne dotyczą wszystkich gatunków, choć oczywiście u każdego wyglądają nieco inaczej. Na pojawienie się takich zachowań często wpływa przetrzymywanie w kojcu lub na uwięzi. Podobnie jak w przypadku ludzi, dla zwierząt najgorsza jest utrata wszelkiej kontroli nad otoczeniem, a więc najbardziej stresują się one gdy coś je boli, gdy są przestraszone, podniecone, zaczepiane przez inne psy. „Psy, które często się denerwują i u których utrzymuje się wysoki poziom napięcia, często cierpią na dolegliwości fizyczne, takie jak alergie czy problemy układu pokarmowego (…) i układu krążenia” (Rugaas 2005). Długotrwały stres obniża też próg reakcji na bodźce z otoczenia i często skutkuje agresją (Rugaas, 2005; O’Heare, 2009). Długotrwały stres bywa nazywany dystresem i jednoznacznie wiąże się z obniżonym dobrostanem.

Nawiązując do tego, że stres jest zawsze obecny w życiu zwierząt, przypominam, że podstawowe znaczenie ma określenie jego natężenia, czasu trwania i możliwości poradzenia sobie z sytuacją. Im więcej wiemy o specyfice danego gatunku, im lepiej znamy historię danego zwierzęcia i jego osobowość, tym lepiej jesteśmy w stanie zadbać o jego dobrostan. By przekazać tę umiejętność dalej, musimy dokładnie zrozumieć czym dobrostan jest, jak bardzo to pojęcie jest nieznane i jak wiele powszechnie stosowanych sposobów utrzymania zwierząt go nie zapewnia. Konieczne jest wdrażanie wiedzy o potrzebach zwierząt małymi krokami, z dużą cierpliwością do odpowiadania na najdziwniejsze pytania i zarzuty i ze zrozumieniem, że ludzie nie są w stanie wywrócić swojego życia ze zwierzęciem do góry nogami z dnia na dzień.

Dobrostan w pigułce:

Dobrostan oznacza dobre fizyczne i psychiczne samopoczucie.

Warunki, które zapewniamy zwierzęciu muszą być dostosowane do jego potrzeb, zależnych od gatunku, wieku, stanu zdrowia itp.

Obniżony poziom dobrostanu skutkuje zaburzeniami zachowania (w tym nadmierną agresywnością) oraz chorobami i skróceniem długości życia.

Najważniejsza dla wszystkich zwierząt jest możliwość radzenia sobie z tym, co je spotyka. Oznacza to, że zwierzę jest w stanie schronić się przed tym, co je niepokoi, zaspokoić głód, pragnienie, ciekawość, ma możliwość ruchu i kontaktu z innymi osobnikami własnego gatunku (w przypadku zwierząt społecznych).

Jak zapewnić zwierzęciu dobrostan?

• Poznać potrzeby danego gatunku

• Odpowiednio do potrzeb zapewnić wodę i pożywienie

• Zapewnić schronienie zbliżone do tego, z jakiego zwierzę korzystałoby w naturze

• W przypadku gatunków społecznych – zapewnić towarzystwo innych zwierząt tego samego gatunku

• Dopasować temperaturę i wilgotność otoczenia do potrzeb zwierzęcia

• Umożliwić ruch, zabawę i możliwość zwiedzania otoczenia (!) w bezpiecznych warunkach

• Uchronić zwierzę przed bólem, okaleczeniem i cierpieniem

• Zapewnić natychmiastową pomoc weterynaryjną w razie potrzeby

Po czym poznać, że zwierzę jest szczęśliwe?

• ma apetyt

• jest ciekawskie

• jest zdrowe fizycznie

• zachowuje się w sposób typowy dla gatunku

• w przypadku gatunków dawno udomowionych (np. pies, koń, kot) – chętnie nawiązuje kontakt z człowiekiem

#artykuły